Η ακρόπολη της Αμοργού

Αναρτηθηκε στο http://amorgis.blogspot.com/2007/06/blog-post_24.html

Καστρί- αρχαία Αρκεσίνη, η ακρόπολη της Αμοργού

Από τα πρώτα σπίτια του Βρουτσιού η θέα είναι πανοραμική. Στο βάθος του ορίζοντα η ματιά αγκαλιάζει ένα πλήθος νησιών, από την Ικαριά και την Δονούσα μέχρι την Νάξο, την Ηρακλειά και την Ίο. Δύο είναι όμως οι παρουσίες που ξεχωρίζουν με φόντο την θάλασσα: η εκκλησία του Άη Γιάννη και η ακρόπολη της αρχαίας Αρκεσίνης. Παντού από τα βορεινά του Βρουτσιού, από τα σπίτια μέχρι τον παλιό μύλο, η ματιά αιχμαλωτίζεται από αυτά τα δύο σημεία. Την παλιά εκκλησία πάνω σε μια κορυφή της βουνοπλαγιάς και την αρχαία ακρόπολη δίπλα στην θάλασσα.

Αμέσως έξω από το Βρούτση αρχίζει ένα φαρδύ καλοφτιαγμένο καλντερίμι που κατεβαίνει προς την θάλασσα. Μετά την παράκαμψη προς τον Άη Γιάννη το μονοπάτι γίνεται χωμάτινο και ακολουθώντας τα νερά του βουνού καταλήγει στην βάση της αρχαίας ακρόπολης, την πιο εντυπωσιακή τοποθεσία ίσως ολόκληρης της Αμοργού.

Το όνομα της Αρκεσίνης σημαίνει ό,τι δείχνει και σήμερα: αμυντική τοποθεσία, οχυρό, φρούριο, κάστρο. Με το ίδιο όνομα, «Καστρί» δηλαδή, την ονόμασαν και στην βυζαντινή και νεότερη εποχή οι Αμοργιανοί. Πάνω στην ακρόπολη, όπου συνυπάρχουν στενόχωρα η Παναγιά η Καστριανή και δυο τρία κτίσματα, η εντύπωση των αμυντικών δυνατοτήτων μετατρέπεται σε απόλυτη βεβαιότητα.

Η θέα από το Καστρί δείχνει και την σοφία με την οποία επέλεξαν οι αρχαίοι να χτίσουν την ακρόπολη της Αρκεσίνης. Σχεδόν όλη η βόρεια πλευρά του νησιού είναι ορατή και ιδιαίτερα τα Θολάρια (αρχαία Αιγιάλη), ο κόλπος των Καταπόλων (αρχαία Μινώα) και η Χώρα.

Περιοχή με μεγάλη αξία

Όλη η περιοχή του σημερινού Βρουτσιού φαίνεται να έχει ιδιαίτερη αρχαιολογική σημασία. Εκτός από την αρχαία Αρκεσίνη, εδώ, σ’ αυτή την περιοχή βρίσκονται δύο εξαιρετικής αρχαιολογικής σημασίας πρωτοκυκλαδικές θέσεις, τα Δωκαθίσματα και ο τειχισμένος οικισμός της Μαρκιανής.

Αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι η Αρκεσίνη ήταν ιωνική αποικία, υπό την ηγεσία Ναξίων. Γενικά όλες οι Κυκλάδες ήταν ιωνικές, με εξαίρεση την Θήρα που ήταν δωρική. Οι ακριβείς συνθήκες της μετακίνησης πληθυσμών από την ηπειρωτική Ελλάδα προς τα νησιά (κι από εκεί προς την Μικρά Ασία) μετά την κατάρρευση (11ος αιώνα π.Χ.) του Μυκηναϊκού Πολιτισμού παραμένουν ασαφείς και ομιχλώδεις. Περίπου από εκείνη την ταραχώδη περίοδο έχουμε δύο μνημεία (λαξευτούς τάφους) στο Ξυλοκερατίδι, δηλαδή στην περιφέρεια της Μινώας. Από την Αιγιάλη και την Αρκεσίνη δεν διαθέτουμε τεκμήρια, επειδή δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές.

Ανασκαφή το 1888

Μετά τον εντοπισμό των τριών αρχαίων πόλεων της Αμοργού από τον Λουδοβίκο Ρος το 1837, η μόνη ανασκαφική έρευνα στην Αρκεσίνη έγινε το 1888 από τον Γκαστόν Ντεσάν της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Η έρευνα αυτή είχε κατά βάση θησαυροθηρικό χαρακτήρα (ο Ντεσάν έψαχνε να βρει αγάλματα) και τα όσα βρέθηκαν φυλάσσονται σήμερα στο μουσείο της Σύρου.

Στην διάρκεια των γαλλικών ανασκαφών στην αρχαία Αρκεσίνη βρέθηκε και ο λεγόμενος «θησαυρός της Αρκεσίνης» με βυζαντινά νομίσματα, κάτι που δείχνει ότι η ακρόπολη συνέχιζε να παίζει τον αμυντικό της ρόλο μέχρι το μέσο Βυζάντιο.

Ο οικισμός των πρώιμων ιστορικών χρόνων της Αρκεσίνης έχει αναγνωριστεί από την καθηγήτρια Λίλα Μαραγκού στις ανατολικές υπώρειες της ακρόπολης (Καστρί).

Από την αρχαϊκή εποχή (7ος-6ος π.Χ. αιώνας) λίγες είναι οι γνωστές μαρτυρίες (επιγραφές και επιφανειακά ευρήματα), ελλείψει ανασκαφικής έρευνας. Η Λίλα Μαραγκού επισημαίνει ότι για την περίοδο αυτή παραμένει προβληματικός ο χρονικός συσχετισμός των υλικών μαρτυριών με τις πληροφορίες που σώζουν μεταγενέστερες επιγραφές για τον αποικισμό της Αρκεσίνης από Ναξίους.

Από την κλασική και κυρίως από την ελληνιστική εποχή τα τεκμήρια από την Αρκεσίνη είναιαρκετά. Χάλκινα νομίσματα του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, επιγραφές, τμήματα αγαλμάτων και άλλα κινητά ευρήματα. Σημαντικά είναι και τα κτιριακά κατάλοιπα, όπως το τείχος με τους προμαχώνες και την διπλή πύλη. Άγνωστη παραμένει η θέση των δημοσίων κτιρίων, όπως των ιερών, της αγοράς και του θεάτρου, που μαρτυρούνται στις επιγραφές.

Ιδιαίτερα σημαντική πρέπει να θεωρούμε την ίδια την ακρόπολη, γιατί μοιάζει πολύ με την Ακρόπολη των Αθηνών. Η μορφή που έχει η ακρόπολη της Αρκεσίνης και που διατηρείται έως σήμερα, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην λάξευση του φυσικού βράχου που έκαναν οι αρχαίοι, ώστε να δημιουργηθεί μία σχεδόν απόρθητη οχυρή θέση.

Το Καστρί το 1885

Μία περιγραφή της αρχαίας Αρκεσίνης, πριν τις ανασκαφές του Ντεσάν, μας δίνει ο Άγγλος περιηγητής και αρχαιολόγοςΤζέημς Μπεντ. Γράφει:

«Στην κορυφή της ακρόπολης υπάρχουν ακόμη μεσαιωνικά κατάλοιπα και πολλά πέτρινα σπιτάκια, στα οποία, όπως μας πληροφόρησε ο παπά Δημήτρης, συνήθιζαν να κοιμούνται οι προσκυνητές από την Χώρα, όταν έρχονταν για το πανηγύρι της Παναγίας της Καστριανής. Τα τελευταία όμως χρόνια το πανηγύρι εγκαταλείφθηκε, αν και ο ναός της Καστριανής διατηρείται πολύ καλά.
Οι τοίχοι είναι γεμάτοι επιγραφές. Τριγύρω υπάρχουν τα θεμέλια αρχαίων κτιρίων και κομμάτια από καλά αγάλματα, τα περισσότερα από τα οποία φαίνεται ότι ο γέροντας τα είχε μαζέψει παλιότερα σε μια καλύβα. Διάλεξα ένα - δύο που μου άρεσαν.
Το απόγευμα αποχαιρετήσαμε τον γέροντα και ανεβήκαμε στο χωριό Βρούτση, όπου θα διανυκτερεύαμε. Το Βρούτση αποτελείται από καμιά δεκαπενταριά σπίτια, χτισμένα πάνω σ' ένα βράχο. Στο μέσο του οικισμού διακρίναμε μερικές από εκείνες τις σημειολογικές γραφές σε μισοφοινικικά – μισοελληνικά γράμματα. Παρόμοιες επιγραφές είχαμε δει επιστρέφοντας από την Αιγιάλη. Αυτές οι αρχαΐζουσες γραφές είναι σπάνιες στα νησιά.»

Αυτές οι επιγραφές είχαν γραφτεί με τις πρώτες μορφές του αρχαϊκού ιωνικού αλφαβήτου και αποτελούν από τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά τεκμήρια της Αμοργού.

Από τον 7ο αιώνα και μετά οι αρχαίες θέσεις της Αμοργού εγκαταλείφθηκαν σταδιακά. Στην Αιγιάλη δημιουργήθηκε η Λαγκάδα, αν και φαίνεται ότι τα Θολάρια (κοντά στην αρχαία ακρόπολη) δεν εγκαταλείφθηκαν πλήρως. Στο υπόλοιπο νησί οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στο Κάστρο, που με την δημιουργία του ελληνικού κράτους μετονομάστηκε σε Χώρα.

Έξω από το Κάστρο υπήρχαν διάσπαρτα αγροτικά συγκροτήματα, μερικά από τα οποία εξελίχτηκαν αργότερα σε οικισμούς, όπως το Βρούτση και το Χωριό.


Από Χωριό σε Αρκεσίνη


Στην δεκαετία του 1910-20 η κοινότητα Κάτω Μεριάς, που περιελάμβανε το Χωριό, την Κολοφάνα και άλλους μικρότερους οικισμούς υπέβαλε αίτηση προς την Νομαρχία Κυκλάδων για να μετονομαστεί σε Αρκεσίνη. Το αίτημα διαβιβάστηκε από την νομαρχία (υπ. αρ. 7942 αναφορά) στο υπουργείο Εσωτερικών προκειμένου να γνωμοδοτήσει σχετικά.

Ο μεγάλος φιλόλογος και λαογράφος Ν. Γ. Πολίτης, πρόεδρος της «επιτροπείας γνωμοδοτήσεων», γράφει σχετικά με το αίτημα των κατοίκων της κοινότητας Κάτω Μεριάς Αμοργού:

«Αρ. 165 (30 Ιουλίου 1915).– Επί του υπ. αρ. 32254 εγγράφου του υπουργείου της 15 Ιουλίου.– Επιστρέφεται η υπ. αρ. 7942 αναφορά της νομαρχίας Κυκλάδων και το συνημμένον αυτή αντίγραφον της κοινότητος.
Κάτω Μεριάν καλούσι περιληπτικώς οι Αμοργίνοι όλο, το δυτικόν τμήμα της νήσου, εν ώ ευρίσκονται και τα ερείπια της Αρκεσίνης, μιας των τριών αρχαίων πόλεων της Αμοργού. Όθεν εύλογος είναι η απόφασις του κοινοτικού συμβουλίου Κάτω Μεριάς να ονομασθή η κοινότης Αρκεσίνης, αλλά περιττόν κρίνομεν να προστεθή εις το όνομα τούτο ο προσδιορισμός Αμοργού, αφού άλλη Αρκεσίνη δεν υπάρχει (ο εικαζόμενος έτερος τύπος Αρκεσίνη της πόλεως Αρκασείας της Καρπάθου είναι αμφίβολος)». 

Το γεγονός πάντως είναι ένα. Η ακρόπολη της αρχαίας Αρκεσίνης, είναι μία από τις σημαντικότερες τοποθεσίες όχι μόνο της Αμοργού αλλά όλων των Κυκλάδων. Το αποδεικνύει άλλωστε και η μοναδικότητα της ονομασίας της:

Αρκεσίνη…

------------------------
Πηγές

* Λίλας Μαραγκού «ΑΜΟΡΓΟΣ Ι — Η ΜΙΝΩΑ», εκδ. Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήναι 2002.
* Τζέημς Μπεντ «Η Αμοργός το 1885», Αμοργός 2005
* Ν. Γ. Πολίτου «Γνωμοδοτήσεις περί μετονομασίας συνοικισμών και κοινοτήτων», Αθήναι 1920